1. Zasada progresji podatkowej w odniesieniu do dochodów osób fizycznych
W roku 1889 A. J. Cohen-Stuart w swojej pracy On progressive taxation przedstawił ideę progresji podatkowej, wyznaczając tym samym model konstrukcji stawek na wiele lat [1]. Zwrócenie uwagi na różną wartość przypisywaną posiadanym dochodom przez osoby, znalazło odzwierciedlenie
w zaleceniu, by tym, dla których dochody są niejako bardziej cenne nakładać mniejsze obciążenia [2]. Użyteczność uzyskiwanych dochodów oceniana z perspektywy całego posiadanego majątku pozwalała na zastosowanie wyższej stawki dla opodatkowania dochodów ludzi bogatych. Należy jednak zauważyć, iż taka konstrukcja nie definiuje w sposób jednoznacznie słuszny od jakiego poziomu dochodów rozpoczyna się bogactwo.
Istotą progresywnej skali podatkowej jest szybszy wzrost należności podatkowej niż podstawy opodatkowania [3]. Nie istnieje jednak jeden sposób konstrukcji skali progresywnej, a jej stromość zależy m.in. od tempa wzrostu należności podatkowej dla wartości dochodu, która może być różna w obrębie całej skali. W praktyce stosuje się dwie odmiany skali progresywnej, tj. progresję ciągłą oraz globalną. Pierwsza z nich zakłada obliczanie należności podatkowej poprzez sumowanie należności liczonej wedle stawki poprzedzającej oraz nadwyżki dochodów ponad nią wedle opodatkowania wyższą stawką. Zapewnia to wygładzenie należności podatkowej względem osiąganych dochodów przez podatników Druga skala zakłada stosowanie jednej stawki progresywnej do całej wielkości podstawy opodatkowania, co powoduje skokowy wzrost należności podatkowej. Progresja w tym przypadku wyraża się przy przejściu z jednego progu do drugiego, co może jednak nieść ze sobą negatywne skutki w postaci zmniejszenia się ogólnych dochodów do dyspozycji po zastosowaniu kolejnego progu podatkowego przy jednoczesnym, mniejszym przyroście podstawy opodatkowania niż należności podatkowej. Aby zatem spełnić zasadę, iż podatnikowi nie może zostać mniej niżby miał po opodatkowaniu według górnej stawki poprzedzającej, stosuje się tzw. stawkę pośrednią. Należy zauważyć, iż oprócz stosowania progresji podatkowej, powszechne staje się również opodatkowanie proporcjonalne lub też będąca kombinacją progresji i proporcjonalności w opodatkowaniu – skala degresywna [4].
2. Pomiar użyteczności dochodów jako podstawa do określania nierówności dochodowych w społeczeństwie
Użyteczność dochodu jest celowo wyodrębniana z analizy użyteczności dóbr. Zgodnie z I prawem Gossena, użyteczność pieniądza, jako dobra samego w sobie, wraz ze wzrostem wielkości dochodu do dyspozycji winna spadać. Analiza empiryczna użyteczności krańcowej wskazuje, że użyteczność kolejnej jednostki pieniądza jest uzależniona od zasobów pieniężnych już posiadanych. Jeżeli podstawowe potrzeby są zaspokojone, to istotnie, użyteczność krańcowa będzie spadać. Jeśli jednak dochody konsumenta nie wystarczają na zaspokojenie elementarnych potrzeb, to dodatkowa jednostka pieniądza może wykazywać się wzrastającą użytecznością [5]. Na istnienie takiej zależności zwracali uwagę A. Kapteyn i T. Wansbeek, wykazując równocześnie, iż nie jest to podstawą do uchylenia I prawa Gossena, ale że jest to własność wręcz pożądana [6]. W odniesieniu do użyteczności dochodu można posłużyć się konkretnymi modelami funkcji. Z powodzeniem stosuje się tu dystrybuanty niektórych rozkładów statystycznych, a w szczególności rozkładu logarytmiczno-normalnego, Daguma (rozkład Burra typu III), Singha-Maddali (rozkład Burra typu XII) [7] czy też rozkładu log-logistycznego [8]. Stanowią one model teoretycznej funkcji użyteczności całkowitej, względem której dopasowywane będą funkcje szacowane na podstawie danych empirycznych. Dla potrzeb zgromadzenia tych danych, należy przeprowadzić ankietę wśród respondentów z prośbą o wskazanie konkretnego poziomu dochodu, jakiemu będzie odpowiadać określona na skali werbalnej ocena. Skala ta może mieć różną liczbę proponowanych ocen. Przykładowo w badaniach prowadzonych przez B. M. S. van Praaga, który jest autorem tego sposobu oceny użyteczności dochodu, skala werbalna przyjmowała sześć wartości: 1) bardzo zły, 2) zły, 3) niewystarczający, 4) wystarczający, 5) dobry, 6) bardzo dobry [7]. Po udzieleniu odpowiedzi powstaje zatem skala kategorialna, w której na podstawie wskazywanych poziomów dochodów tworzone są granice między poszczególnymi kategoriami. Werbalne oznaczenia dochodu traktowane są jako bodźce, na których wystąpienie reaguje respondent. Uzyskane na podstawie badań odpowiedzi tworzą funkcję użyteczności, która następnie jest wygładzana za pomocą znanych funkcji teoretycznych.
Przypisy
[1] H. P. Young, Progressive Taxation and the Equal SacrificePrinciple, „Collaborative Papers” Nr 18, International Institute for Applied Systems Analysis, Laxenburg (Austria) 1986, s. 1.
[2] E. S. Lieberman, Taxation Data as Indicators of State-Society Relations: Possibilities and Pitfalls in Cross-National Research „Studies in Comparative International Development” Winter 2002,s. 94
[3] A. Majchrzycka – Guzowska, Finanse i prawo finansowe, Wyd. Prawnicze PWN, Warszawa 1997, s. 94
[4] S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 161.
[5] J. Li, On Utility and Individual Choice, ”SSRN Working Paper Series” 26th July 2004, s. 8. (dostępny na stronie http://ssrn.com/abstract=790044)
[6] S. M. Kot., Modelowanie poziomu dobrobytu. Teoria i zastosowanie, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1995, s. 47.
[7] S. M. Kot, Ekonometryczne modele dobrobytu, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000, ss. 39, 71.
[8] E. Szczygieł, Wpływ oceny użyteczności dochodu na wielkość oszczędności gospodarstw domowych, Uniwersytet Szczeciński 2014 (tekst w trakcie publikacji).
Zdjęcie: rgbstock.com
