Druga część podjętego tematu prezentuje dane statystyczne dotyczące zagrożenia ubóstwem rodzin w Polsce.
Ubóstwo rodzin w Polsce jest tematem dość często poruszanym, zarówno w statystyce publicznej, jak i badaniach, a w sposób szczególny – w mediach. Najczęściej, omawiając problem ubóstwa i jego skalę, korzysta się z tzw. granic ubóstwa.
GUS podając ich wartości w ujęciu rocznym posługuje się najczęściej trzema takimi miarami, z których każda obrazuje nieco inny krąg gospodarstw domowych dotkniętych problemem deprywacji majątkowej:
1) relatywną granicą ubóstwa – stanowiącą 50% średnich wydatków (ekwiwalentnych) gospodarstw domowych;
2) ustawową granicą ubóstwa – będącą kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pomocowego;
3) granicą ubóstwa skrajnego (zwaną inaczej poziomem minimum egzystencji)[1] – będącą poziomem zaspokojenia potrzeb, poniżej którego występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka.
Każda z tych wartości prezentuje procent osób w gospodarstwach domowych żyjących poniżej danej granicy (tj. odsetek osób osiągających dochody lub realizujących wydatki na niższym poziomie według definicji danej granicy). Wykres 1 prezentuje wartości poszczególnych wskaźników zagrożenia ubóstwem w latach objętych analizą.
Wykres. 1. Wskaźniki zagrożenia ubóstwem wg granic w analizowanych latach (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS pochodzących z Banku Danych Lokalnych
Analiza prezentowanych danych wskazuje, że w porównaniu z rokiem 2006 r. spadł odsetek gospodarstw zagrożonych relatywnym ubóstwem (o 2,2 p. proc.). Gospodarstwa coraz częściej realizowały wydatki o wartości większej niż 50% średnich wydatków ekwiwalentnych. Również odsetek gospodarstw zagrożonych skrajną biedą spadł w analizowanym czasie z 7,8% do poziomu 6,5%. Największe zmiany dotyczą odsetka gospodarstw zagrożonych ubóstwem, którego poziom wyliczany jest w oparciu w ustawowy próg przyznawania pomocy. Odsetek takich gospodarstw zmniejszał się systematycznie, choć w roku 2015 wzrósł aż o 5 p. proc w porównaniu z rokiem 2012. Wzrost wartości odsetka gospodarstw uprawnionych do skorzystania z pomocy miał miejsce w rzeczywistości już w roku 2013, w którym to odsetek gospodarstw wzrósł z 7,2% (w 2012 r.) do 12,2%. Wynikało to ze zmiany progu ustawowej granicy ubóstwa (Tabela 1), który dla osoby żyjącej w gospodarstwie wieloosobowym wynosił do września 2012 r. – 351 zł, zaś od października tegoż roku do września 2015 r. – 465 zł[2]. Część z gospodarstw skorzystała zatem z możliwości ubiegania się o wsparcie dopiero przez trzy ostatnie miesiące 2012 r., a znaczący wzrost liczby gospodarstw, którym możliwe było przyznanie pomocy widoczny był dopiero w roku 2013.
Tabela 1. Granice ubóstwa w ujęciu wartościowym w analizowanych latach (w zł)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sytuacja gospodarstw domowych w 2007 r. w świetle wyników Badań gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 2008, s. 8; Ubóstwo w Polsce w 2009 r. GUS, Warszawa 2010, s. 1; Zasięg ubóstwa ekonomicznego w Polsce w latach 2012-2015 – podstawowe dane, GUS, Warszawa 2016, s. 2.
Ubóstwo, które zagrażało rodzinnym gospodarstwom domowym, różniło się dość istotnie ze względu na liczbę dzieci. W przypadku relatywnej granicy ubóstwa, jej poziom dla gospodarstw małżeńskich[3] bez dzieci był o około 11 p. proc. niższy niż średnia dla wszystkich typów gospodarstw. Dla tej samej granicy ubóstwa, w przypadku gospodarstw z czwórką dzieci na utrzymaniu, był on o około 9 p. proc. wyższy niż wspomniana średnia (por. Tabela 2).
Tabela 2. Wskaźniki zagrożenia ubóstwem według typu gospodarstwa domowego w analizowanych latach (w %)
Źródło: jak w tabeli 1.
Gospodarstwa rodzinne, w których nie było dzieci na utrzymaniu były w najniższym stopniu narażone na ubóstwo. Dotyczy to zarówno sytuacji realizowania wydatków w określonym poziomie (relatywna granica ubóstwa oraz minimum egzystencji), jak i osiągania ustawowego progu dochodów uprawniających do otrzymania pomocy. Wraz z pojawianiem się dzieci w gospodarstwie, stopień ich zagrożenia ubóstwem wzrastał. Największy wzrost zagrożenia ubóstwem odnotowywany był w przypadku pojawiania się trzeciego oraz czwartego dziecka (Tabela 3).
Tabela 3. Zwiększenia wskaźnika zagrożenia ubóstwem po pojawieniu się dzieci w gospodarstwie domowym (p. proc.)
Źródło: jak w tabeli 1.
Z punktu widzenia analizy ubóstwa niezwykle istotny jest rzeczywisty poziom otrzymywanych dochodów i realizowanych wydatków, na podstawie którego można precyzyjnie określić czy potrzeby gospodarstw są zaspakajane czy też nie.
Przypisy:
[1] Miara ta jest obliczana przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, ale wykorzystywana jest również w statystyce publicznej prezentowanej przez GUS.
[2]Od października 2015 r. próg ten zwiększył się o 58 zł do poziomu 514 zł.
[3]Posługując się oryginalną nomenklaturą GUS.
Zdjęcie: wondermar (on piłaby.com)
