Czwarta część podjętego tematu prezentuje zagadnienie użyteczności dochodu i zagrożenia ubóstwem na podstawie wyników badań własnych.
W ramach projektu pn. „Badanie użyteczności dochodów polskich gospodarstw domowych i ich wpływ na zachowania gospodarstw” realizowanego przez Stowarzyszenie „Centrum Wspierania Edukacji i Przedsiębiorczości”
, oraz wcześniej, w ramach opracowywania dysertacji doktorskiej pt. „Użyteczność dochodu a oszczędności polskich gospodarstw domowych”[1] analizie poddane zostały wartości dochodów oraz wydatków wraz z tzw. dochodami hipotetycznymi gwarantującymi w opinii członków gospodarstwa domowego uzyskanie określonego poziomu użyteczności[2]. Tabela 1 prezentuje wartości średniego poziomu użyteczności dochodów hipotetycznych ocenianych według skali lejdejskiej dla wybranych typów gospodarstw oraz rzeczywiste poziomy dochodów, wydatków i obu minimów dla poszczególnych gospodarstw. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że prezentowane dane pozwalają wyznaczyć jedną z subiektywnych granic ubóstwa jaką jest granica lejdejska[3]. W najprostszym jej ujęciu, dochody wskazane jako niewystarczające lub ledwo wystarczające wyznaczają subiektywną granicę ubóstwa w tej metodzie. W ramach niniejszego artykułu wybrano poziom odpowiadający z wartością dochodu ocenianego jako ledwo wystarczający ze względu na jego zbliżony poziom do minimum socjalnego w niektórych latach analizy oraz zbliżone rozumienie dla respondenta[4].
Tabela 1. Wartości dochodów i wydatków oraz dochodów hipotetycznych i minimów egzystencji oraz socjalnego według typów rodzinnych gospodarstw domowych (w zł)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych nieidentyfikowanych BBGD w ramach badania własnego (BUD) oraz danych IPiSS i EU-SILC z odpowiednich lat.
Mimo, że w klasycznej analizie użyteczności dochodu porównuje się wartość uzyskiwanego dochodu do dochodów hipotetycznych, w ramach niniejszego artykułu do dochodów hipotetycznych zostały odniesione poszczególne poziomy wydatków. Wynika to z faktu, że oba prezentowane minima dotyczą również wielkości realizowanych wydatków, a jak wspomniano – wydatki sprawozdawane w badaniach BBGD są w większym stopniu obiektywne i zbliżone do rzeczywistości niż dochody.
W przypadku gospodarstw dwuosobowych wydatki oscylowały w okolicy wartości dochodu ledwo wystarczającego. W latach 2009 i 2012 były one nawet niższe niż ten poziom. Rzeczywiste wydatki tych gospodarstwa były nieco wyższe niż wartość dochodu hipotetycznego ocenianego jako niewystarczający, choć różnica ta zmniejszyła w roku 2012 (wyniosła 292 zł) w porównaniu z poprzednim rokiem analizy (412 zł). Wydatki przekraczały również o niespełna 500 zł poziom minimum socjalnego (którego poziom był bliższy poziomowi dochodów niewystarczających). Wydatki w tych gospodarstwach przekraczały o około 1200 zł poziom minimum egzystencji, co w przełożeniu na jedną osobę daje kwotę około 600 zł do dyspozycji.
W gospodarstwach złożonych z trzech osób realizowane wydatki również były najbliższe wartości dochodu ledwo wystarczającego, choć różnica między nimi zmniejszyła się w roku 2012 (w 2009 wydatki były o 596 zł wyższe od hipotetycznego dochodu ledwo wystarczającego, zaś w roku 2012 – już tylko o 487 zł). Również w roku 2009 odnotowana została najwyższa różnica między realizowanymi wydatkami a minimum socjalnym, która wynosiła 781 zł (w roku 2012 było to już 564 zł, a więc o ponad 200 zł mniej). Wydatki realizowane prze te gospodarstwa przekraczały również poziom minimum egzystencji o około 1200-1800 zł, co w przeliczeniu na osobę dawało około 400-600 zł.
Wydatki gospodarstw czteroosobowych były wyższe od dochodów hipotetycznych ocenianych jako ledwo wystarczające we wszystkich trzech latach wziętych pod uwagę w prezentowanym badaniu. Poziom wydatków był jednak niższy w roku 2006 od poziomu minimum socjalnego o 163 zł. Również w 2012 r. zaobserwowano, że różnica między wydatkami realizowanymi a minimum socjalnym uległa zmniejszeniu (z 515 zł w 2009 do 440 zł w 2012 r.). W przypadku tych gospodarstw domowych różnica między poziomem realizowanych wydatków a minimum egzystencji ulegała zwiększeniu w kolejnych latach, z poziomu około 1000 zł w 2006, do 1800 zł w 2009 i 2000 zł w 2012 r. Dla gospodarstw czteroosobowych wykorzystano w analizie również dane pochodzące z badania dochodów i warunków życia ludności Polski czyli EU-SILC, w których prezentowana jest granica ubóstwa dla gospodarstwa czteroosobowego złożonego z dwójki osób dorosłych i dwójki dzieci. W tym przypadku wysokość realizowanych wydatków przewyższała o około 1000-1600 zł wyliczoną granicę, która była niższa niż poziom dochodów określony jako niewystarczający.
W gospodarstwach domowych złożonych z pięciu osób wydatki przekraczały poziom dochodów hipotetycznych ocenianych jako ledwo wystarczające. Niestety w dwóch latach analizy, tj. 2006 i 2009 r. wartość wydatków była mniejsza niż minimum socjalne (odpowiednio o 885 zł i 126 zł). W 2012 r. przekraczała ona wspomniane minimum tylko o 33 zł. Również minimum egzystencji było przekroczone o około 500-1800 zł, co w przeliczeniu na osobę dało wartość 100-370 zł i było najniższe wśród wszystkich gospodarstw.
Dokonując analizy użyteczności dochodu warto zwrócić uwagę na konkretne wartości wskazywane przez poszczególne gospodarstwa jako dochody hipotetyczne (Wykresy 1a-3c).
Wykresy 1a-c. Wartości poszczególnych dochodów hipotetycznych w gospodarstwach domowych wyodrębnionych ze względu na liczbę osób je tworzących
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych nieidentyfikowanych BBGD w ramach badania własnego (BUD)
Tym, co zwraca szczególną uwagę jest nieliniowość wzrostu wartości dochodów hipotetycznych w poszczególnych grupach gospodarstw, niezależnie od roku analizy. Nie obserwuje się proporcjonalnego zwiększania wartości dochodu hipotetycznego ani ze względu na powiększanie się liczby członków gospodarstwa domowego, ani też ze względu na przechodzenie do wyższej kategorii użyteczności dochodu hipotetycznego. W pierwszym przypadku ma on charakter logarytmiczny[8], zaś w drugim – wykładniczy[9], który istotnie zwiększa swoją wartość dopiero przy przejściu z kategorii doby do bardzo dobry.
Istotne, że dla gospodarstw domowych złożonych z czterech i pięciu osób wartości dochodów hipotetycznych różnią się tylko nieznacznie od siebie (np. w 2012 r. średnio o około 4 zł we wszystkich kategoriach użyteczności), lub nawet w gospodarstwach pięcioosobowych są niższe niż wartości podawane przez czteroosobowe.
Przypisy:
[1] E. Szczygieł, Ocena użyteczności dochodu i jej wpływ na oszczędności gospodarstw domowych, Wyd. WNT, Warszawa 2014.
[2] Dane dotyczące oceny dochodów hipotetycznych pochodzą z BBGD jednak są danymi niepublikowanymi. Dane te będące również danymi nieidentyfikowanymi pozyskiwane są poprzez zapytanie respondentów w gospodarstwach domowych by podali poziom miesięcznych dochodów netto, który uznaliby dla swojego gospodarstwa za: bardzo zły, niewystarczający, ledwo wystarczający, dobry i bardzo dobry. Dzięki temu możliwe jest zbudowanie lejdejskiego modelu użyteczności dochodu.
[3] S. M. Kot, Ekonometryczne modele dobrobytu, op. cit., s. 189.
[4] Zastosowana pięciostopniowa skala werbalna jako środkową wartość podaje poziom dochodu ledwo wystarczający, który w odbiorze może mieć wydźwięk pejoratywny ze względu na użycie słowa ledwo.
[5] Dla wszystkich gospodarstwa wzięto pod uwagę minimum socjalne dla rodziny z dzieckiem starszym.
[6] Dla wszystkich gospodarstwa wzięto pod uwagę minimum egzystencji dla rodziny z dzieckiem starszym.
[7] Dodatkowo w analizie ujęto wartość granicy ubóstwa dla gospodarstwa domowego złożonego z 2 osób dorosłych i 2 dzieci (w przeliczeniu na 1 miesiąc), pochodzącego z badania EU-SILC: Dochody i warunki życia ludności Polski (raport z badań EU-SILC 2012), GUS, Warszawa 2014
[8] Równanie opisujące tę zależność ma postać: 774,2ln(x)+3907, dobroć dopasowania rozkładu do danych wynosi: R2=0,953.
[9] Równanie opisujące tę zależność ma postać: 838,1x0,828, dobroć dopasowania rozkładu do danych wynosi: R2=0,906.
Zdjęcie: amyelizabethquinn (on pixaby.com)
