Ubóstwo, wraz z wykluczeniem społecznym, jest jednym z często poruszanych problemów, zarówno w dyskursie naukowym, jak i narracji życia codziennego. Jest to jednak kategoria trudna do jednoznacznego zdefiniowania, zaś wielość ujęć tego tematu nastręcza trudności w porównaniu i interpretowaniu wyników prowadzonych analiz.
Ubóstwo jest więc analizowane nie tylko na gruncie nauk ekonomicznych, ale też przyjmuje się za punkt wyjścia jego aspekty społeczne[1] lub prawne[2], choć ten ostatni aspekt bazuje przede wszystkim na wynikach pierwotnych analiz ekonomicznych. Mimo tego, słusznie podejmuje się próby opisu tego zjawiska przy wykorzystaniu metod pozwalających na porównanie wyników dla różnych grup. Warunkiem jest w tym przypadku jednoznaczne zdefiniowanie badanych kategorii. Przykładami metod, umożliwiających porównanie uzyskanych wyników, może być analiza wielkości dochodów rzeczywistych, wyrażonych we wspólnej jednostce pieniężnej czy ocena użyteczności dochodów hipotetycznych w odniesieniu do dochodu rzeczywistego, uzyskanego przez osobę lub gospodarstwo domowe. Obie metody pozwalają na przeprowadzenie analiz, których wyniki są możliwe do porównania nie tylko przestrzennie, ale także czasowo, choć w ograniczonym zakresie, który wynika z wartości aplikacyjnej takiego wnioskowania. W ramach opracowanego artykułu naukowego podjęto próbę ukazania obiektywnej i subiektywnej oceny ubóstwa wśród gospodarstw domowych, rozpatrywanej ze względu na miejsce zamieszkania członków gospodarstwa:
– wielka aglomeracja miejska,
– miasto,
– wieś.
Celem analizy było wykazanie i ocena istotnych zależności między obiektywną granicą ubóstwa (określaną na podstawie wybranych parametrów rozkładu dochodów i wydatków gospodarstw), a oceną subiektywną opartą na analizie oceny użyteczności dochodu (metoda lejdejska B.M.S. van Praaga). Założono, że dochody graniczne, obliczane na podstawie obiektywnej linii ubóstwa, są niższe niż te, obliczane na podstawie oceny subiektywnej, a dodatkowo różnić się one będą ze względu na miejsce zamieszkania członków gospodarstwa domowego. Analiza przeprowadzona została w oparciu o dane nieidentyfikowane GUS, pochodzące z badania Budżetów Gospodarstw Domowych z lat 2003, 2006, 2009 oraz 2012.
W każdej z analizowanych grup, najwyższy średni dochód uzyskiwany był przez gospodarstwa zamieszkujące w wielkich aglomeracjach, jednak różnica między średnim dochodem mieszkańców aglomeracji a pozostałych miejscowości zwiększała w kolejnych latach analizy. W roku 2012 średni poziom dochodów (jak również mediana) w aglomeracjach, w porównaniu do wsi, był prawie dwukrotnie większy. Podobnie też, zwiększające się dysproporcje dotyczyły pozostałych parametrów rozkładu dochodów (Tabela1). Uzyskane wartości są jednak kilkukrotnie wyższe od poziomu minimum egzystencji oraz około 2,5 krotnie od minimum socjalnego, choć pewien odsetek gospodarstw uzyskiwał dochody mniejsze niż te poziomy. Najmniej takich gospodarstw znajdowało się w aglomeracjach, zaś najwięcej – we wsiach, choć występowały w tym względzie różnice w poszczególnych latach.
Tabela 1. Statystyki opisowe dla rozkładu dochodów gospodarstw domowych w poszczególnych latach objętych analizą
Oznaczenia: w artykule przyjęto następujące oznaczenia dla omawianych wielkości: ME-minimum egzystencji dla gospodarstwa jednoosobowego, MS-minimum socjalne dla gospodarstwa jednoosobowego, -dochód średni, -średnie wydatki, Me-mediana, Q1-pierwszy kwartyl; % GD, y<ME-odsetek gospodarstw w danej kategorii uzyskujących dochody mniejsze niż ME, % GD, y<MS-odsetek gospodarstw w danej kategorii uzyskujących dochody mniejsze niż MS
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych nieidentyfikowanych pochodzących z badań Budżetów Gospodarstw Domowych z odpowiednich lat.
Podobnie też, średnia wartość realizowanych wydatków była znacznie wyższa zarówno od minimum egzystencji, jak i od minimum socjalnego. W tym ostatnim przypadku, odsetek gospodarstw domowych, które realizowały wydatki na takim poziomie wahał się między 1,9% a 17%, przy czym więcej takich gospodarstw było na wsiach (Tabela 2).
Tabela 2. Statystyki opisowe dla rozkładu wydatków gospodarstw domowych w poszczególnych latach objętych analizą
Źródło: jak w tabeli 1
Do obliczenia wartości subiektywnej oceny ubóstwa wykorzystano dane, pochodzące z trzech pierwszych ocen werbalnych użyteczności dochodu, wykorzystywanych w badaniach Budżetów Gospodarstw Domowych, tj. bardzo zły, niewystarczający i ledwo wystarczający. Ten ostatni poziom posłużył do obliczenia wartości pieniężnej ubóstwa subiektywnego. Dwa pierwsze poziomy ilustrują wielkości postrzegane przez członków poszczególnych gospodarstw za nieużyteczne. Warto zaznaczyć, że wartość przypisywana poszczególnym ocenom dochodów jest związana z uzyskiwanym dochodem. W analizowanych latach korelacja ta była wyższa w przypadku dochodu ocenianego jako ledwo wystarczający niż w przypadku dwóch niższych (Tabela 3).
Tabela 3. Wielkość dochodu hipotetycznego w pierwszych trzech ocenach werbalnych oraz współczynnik korelacji między dochodem faktycznym a dochodem hipotetycznym według grupy miejscowości
Oznaczenia: *-poziom prawdopodobieństwa testowego 0,0000przy poziomie istotności α=0,05;
**-korelacja między dochodem faktycznym a hipotetycznym według miejsc zamieszkania
Źródło: jak w tabeli 1
Uwzględniając wyniki estymacji parametrów funkcji użyteczności oraz średni dochód i średnią liczbę osób w gospodarstwie domowym według miejsca zamieszkania, oszacowano wartość subiektywnej granicy ubóstwa. Granica ta była różna dla poszczególnych miejsc zamieszkania, choć wyraźnie można zauważyć, że wartości dla wielkich aglomeracji miejskich, w porównaniu do wartości dla wsi, były dwu- lub trzykrotne wyższe. W przypadku różnic między aglomeracjami a miastami wahały się one od ok. 200 zł w 2003 do 700 zł w 2012 r., co wskazuje na rosnące dysproporcje między poziomem subiektywnego ubóstwa w tych typach miejsca zamieszkania (Tabela 4).
Tabela 4. Wartość subiektywnej granicy ubóstwa obliczonej na podstawie dochodu ocenianego jako „ledwo wystarczający” oraz porównanie jej do obiektywnych granic ubóstwa
Oznaczenia: *-% jaki stanowi subiektywna granica ubóstwa względem minimum socjalnego, minimum egzystencji oraz mediany dochodów
Źródło: jak w tabeli 1
Szczegółowe wyliczenia dla prezentowanych kategorii znajdują sie w artykule dostepnym tutaj.
Zdjęcie: Tama66 (on pixabay.com)
Przypisy:
[1] M. Malikowski, Podkarpacka bieda, Wyd. MANA, Rzeszów 2005; M. Kuta-Pałach, K. Malicki, M. Pokrzywa, S. Wilk, Wykluczenie społeczne i ubóstwo w województwie podkarpackim, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011.
[2] J. Blicharz, L. Klat-Wertelecka, E. Rutkowska-Tomaszewska (red.), Ubóstwo w Polsce, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2014.
[3] T. Panek, Ubóstwo [w:] Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza Społeczna 2013, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich w Warszawie, Warszawa 2014, s. 181-196.
